Britanya, Kıbrıs ve Demiryolu Taşımacılığı

1825 yılında George Stephenson adındaki bir Britanyalı,  yalnızca yolcu ve yük taşıyarak Dünya tarihindeki ilk demiryolu taşımacılığını gerçekleştiren buharlı lokomotifi İskoçya'da Darlington ile Stockton arasında kullanmıştır. Yine Stephenson, 1830’da saatte 24 km hızla gidebilen ve Rocket adını taşıyan yeni bir lokomotif modeliyle büyük ticari önemi olan Liverpool-Manchester hattındaki yarışmayı da kazanmıştır. Britanya’da bunlar olurken, Amerika Birleşik Devletleri, Fransa, Belçika ve Almanya gibi ülkelerde de demiryolu taşımacılığının temelleri atılmaya başlanmıştı. 1878 yılına gelindiğinde ise Büyük Britanya İmparatorluğu Kıbrıs’ın geçici yönetimini Osmanlı’dan devralmış ve diğer tüm sömürgelerinde yaptığı gibi Kıbrıs’ın yerli halkına da ilginç ama bir o kadar da gerekli hizmetler sunmuştu. Bunlara örnek olarak Posta İdaresi’nin kurulması, Ada’nın ana merkezlerini bağlayan 1-2 yolun yapımı, demiryolu taşımacılığın başlatılması denilebilir. Evet, yanlış duymadınız. Kıbrıs’ta bir zamanlar demiryolu taşımacılığı yapılmaktaydı ve bu yazımda sizlere bu fenomen hakkında bilgi vermeye çalışacağım.

Kıbrıs'ta 1905-1951 yılları arasında faaliyet göstermiş demiryolu şirketinin adı Kıbrıs Hükümeti Demiryolu Şirketi (Cyprus Government Railway) idi. Bu demiryolu kuruluşu, Lefke'nin Evrychou (Evrihu) köyü ile Mağusa şehri arasındaki hat boyunca çalışmış olup faal olduğu yıllar süresince toplam 3,199,934 ton yük ve 7,348,643 yolcu taşımıştır. 127,468 Sterlin tutarındaki demiryolu finansmanı 1899 Sömürge Kredileri yasasına (Colonial Loans Act) göre verilen bir krediyle sağlanmış, hat temelde bir taşeron sözleşmeyle inşa edilmiştir. Hattın toplam uzunluğu 76 mil (122 km), ray açıklığı ise 2 ayak 6 inç (76,2 cm) idi.

Başta Evrihu, Omorfo (Güzelyurt), Lefkoşa ve Mağusa durakları olmak üzere, hat boyunca 30 kadar istasyon bulunmaktaydı. Bu projeyle ayrıca posta, telefon ve telgraf hizmetinin de kurulacak bazı ara istasyonlar sayesinde yaygınlaşması hedeflenmişti. İstasyon adları Osmanlı Türkçesi (daha sonraları Çağdaş Türkçe), Yunanca ve İngilizce olarak yazmaktaydı. Tren, ortalama 30 mil/sa (Yaklaşık 48 km/sa) hızla Lefkoşa-Mağusa arası mesafeyi yaklaşık 2 saatte alıyordu. Hattın bir ucundan diğer ucuna seyahat 4 saat sürebiliyordu ve yolcular tarafından havalandırmasız, gürültülü ama karayoluna göre ucuz olarak niteleniyordu.

Hattın ilk ayağı olan Lefkoşa-Mağusa bölümünün açılışı İngiliz Yüksek Komiseri Sir Charles Anthony King-Harman tarafından yapıldıktan sonra ilk sefer 21 Ekim 1905 günü Mağusa'dan Lefkoşa'ya yapılır. Aynı sene içerisinde Lefkoşa-Omorfo hattının çalışmaları başlar ve iki yıl içerisinde bu bölüm de tamamlanır. Son olarak, 1913 yılında Omorfo-Evrihu hattının çalışmaları başlar ve 1915 yılında da bu bölümün faaliyete geçmesiyle hat tamamlanmış olur.  

Evrihu Tren İstasyonu Öncesi ve Sonrası

Hattın asıl kuruluş amacı, Omorfo (Güzelyurt) kasabası ve çevresindeki hasat edilen envai çeşit zerzevatın, meyvenin, tahıl ürünlerinin ve Lefke kasabasından CMC’nin (Cyprus Mines Corporation) çıkardığı bakır, krom ve asbestin Larnaka Limanı’na taşınmasıydı. Bu amaç için önce Omorfo-Larnaka hattı düşünülmüştür fakat daha sonra dönemin Larnaka Belediye Başkanı’nın da aralarında bulunduğu Larnakalı bazı ileri gelenlerin, deve ile yapılan ticareti zayıflatacağını ve devecilerin bundan zarar göreceğini iddia etmeleri ve bu projeye karşı çıkmaları üzerine hattın son durağı Larnaka’dan  Mağusa'ya kaydırılmıştır. Larnaka Limanı büyük bir fırsatı teper ve kısa bir süre sonra önemli bir ticaret limanı olma özelliğini yitirerek bir balıkçı köyüne dönüşür. Tarihi Mağusa Limanı ise bu demiryolu bağlantısıyla canlanır. CMC ise 1916 senesinde maden taşımacılığını kendi inşa ettiği, şimdilerde kullanılmayan Gemikonağı’ndaki limanlardan yapmaya başlamıştı. Özellikle tren hattının Omorfo, Lefke ve Trodos dağlarının yamaçlarına kadar uzatılması, Trodos'da turistik nitelikli otellerin yapılmasına neden oldu. Kıbrıs Hükümeti Demiryolu, 48 sene boyunca Kıbrıs’ın tarihinde yer etmiş birkaç olaya şahitlik etti:

•         Ekim 1931’de Büyük Britanya hegemonyasının bir simgesi olarak görülen bu demiryolundan 120 yardalık (110 m) ray Enosis yanlısı Kıbrıslı Rumlar’ca yerinden sökülmüştür.

•          Her iki Dünya Savaşı’nda da Müttefikler’in askeri kuvvetlerinin Mağusa, Lefkoşa Havalimanı and Xeros (Denizli) Limanı’na askeri destekte kullanılmıştır. 

•          İkinci Dünya Savaşı’nda Nazilerin başını çektiği Mihver Devletleri tarafından bombalanmıştır.

•          1946-1948 yılları arasında Alman zulmünden kaçan 50,000 Yahudi’den  büyük bölümünün Mağusa Karakol’daki tevkif (mülteci) kamplarına aktarılmasında kullanılmıştır.    

Kapatılış Kararı ve Kalıntılar

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra karayolları yapımına hız verilir. Kara ulaşımı gelişir, kamyonlar yük taşımacılığında kullanılmaya başlar. Kıbrıs halkına sunulan ‘Bus’ların trenlere göre daha süratli olması trenlere talebi azaltır. Ekonomik sebeplerden dolayı İngiliz sömürge idaresince Kıbrıs Hükümeti Demiryolu seferlerinin sona erdirilmesi kararı alınır. Şirketin istihdam ettiği 200 kadar işçi ve memur ise, yarı resmi kurumlara nakledildi.

Demiryolu seferleri durdurulduktan sonra İngiliz sömürge yönetimi hat üzerindeki tüm rayları ve lokomotifleri satışa çıkardı ve Meyer Newman & Co adlı bir şirkete 65.626 Sterlin’e satıldı. Bu nedenle de hattın raylarından günümüze neredeyse hiçbir parça kalmamıştır. Omorfo (Güzelyurt), Lefkoşa ve Mağusa istasyon binaları bugün KKTC sınırları dahilindedir. Halen ayakta kalan bu binalar farklı alanlarda hizmete açıktır. Evrihu istasyonu ise, Güney Kıbrıs yönetimindeki topraklarda olup müze olarak hizmet vermektedir. Şirketin kullandığı 12 lokomotiften biri (1 no'lu lokomotif) Mağusa Tapu Kadastro Dairesi bahçesinde, biri de (2 no'lu lokomotif) Güzelyurt Festival Parkı’nda bulunmaktadır. 

1 no'lu Hunslet marka lokomotif Mağusa Tapu Kadastro Dairesi bahçesinde bulunmaktadır.

Bugün Lefkoşa'da eski PEYAK ambarlarının bulunduğu yer tren istasyonu, karşısındaki kesme taştan kemerli bina da istasyon müdürünün ikametgahıydı. Şimdilerde Lefkoşa-Güzelyurt girişindeki anayolun her iki tarafında yer alan tren istasyonu binaları, İngiliz döneminde, Mağusa-Lefkoşa-Omorfo-Lefke güzergahında çalışan tren hattının, Omorfo (Güzelyurt) istasyon binaları olarak hizmet vermekteydi.

 Eski Omorfo (şimdilerde Güzelyurt) Tren İstasyonu ve şehir girişi

 2 no'lu lokomotif Güzelyurt Festival Parkı’nda sergilenmektedir.